جامعه ی توده وار و جنبش توتالیتر
منظور از طرح این دیدگاه بررسی چرائی و چگونگی تحقق جنبش های توتالیتر( تمامیت خواه ) است . طبق این نظریه که مشهورترین نظریه پردازان آن "هانا آرنت" و" ویلیام کورن هاوزر" می باشند، جنبش های توتالیتر در جوامع توده ای به وقوع می پیوندند. بدین شرح که ؛ در چنین جوامعی، وفاداریهای گروهی و ارتباطات حزبی و سازمانیِ عامه به دلایلی محو می گردد و جامعه به شکل توده ای درمی آید.
" از نظر آرنت، اتمیزه شدن اجتماعی و فقدان روابط معمول و فردی شدن، مقدم بر جنبش توتالیتر است و جنبش های توتالیتر در جائی رشد می کنند که عامه ای به وجود آمده است که به دلیل بی تمایلی و بی تفاوتی، نمی تواند در گروه های سنتی و احزاب سیاسی متشکل گردد، زیرا تشکل فوق مبتنی بر آگاهی و تمایل در نفع و مقاصد معینی است ". (1)
در این چنین جامعه ای مردم که وابستگی به هیچ گروهی ندارند و احساس خلأ می کنند، آماده ی پذیرش هر ایدئولوژی جدیدی می باشند . در این شرایط ، نخبگان رهبر جنبش توتالیتری که مردم را در دسترس مستقیم ( بدون واسطه ی احزاب ) می یابند، با عوام فریبی، هواداری مردم را نسبت به خود جلب می نمایند و نهایتا حکومتی توتالیتر تشکیل می دهند که منافی اصول دموکراسی است.
این نظریه بر مبنای فلسفه ی پلورالیستی قرار دارد و فرضیات اساسی دموکراسی پلورالی را قابل به کاربری در جوامع گوناگون می داند. بر این اساس، تکثر مراکز قدرت در جوامع سبب ثبات سیاسی و توحدِ آن سبب بروز بی ثباتی هایی در نظام سیاسی می گردد.
بر این اساس، هر جامعه ای که احزاب و گروه بندی ها و دسته بندی های از انواع مختلف در آن کم رنگ باشد و عموم مردم آن به سمت یکپارچگی قدم بردارند، جامعه ای توده وار محسوب می گردد و اگر حرکتی انقلابی و جنبشی مردمی در آن به وقوع پیوندد، توتالیتری و به دور از دموکراسی خواهد بود.
اما چگونه می توان همه ی جوامع را با نمونه قرار دادن مصداقی به نام " نازیسم " به یک نحو بررسی و تحلیل کرد ؟! با توجه به مکتب فکری، تاریخ، مذهب و رهبران هر جامعه، تحلیلی متمایز از جنبش های اجتماعی آن می توان ارائه داد.
یک جامعه با داشتن ویژگی هائی که در این دیدگاه ویژگی های جامعه ی توده وار نامیده می شود، می تواند حرکتی انقلابی یا جنبشی اجتماعی تشکیل دهد که هیچ ارتباط و نزدیکی با جنبش های توتالیتر نداشته باشد. دلایل عدم تمایل مردم یک جامعه به واسطه گری احزاب سیاسی و یا دسته بندی های طبقاتی و اجتماعی را می توان در آرمان آن جامعه، ماهیت احزاب و گروه های اجتماعی، شرایط زمانه و ... جستجو کرد.
اگر احزاب و یا هر سازمانِ ضامن دموکراسی با اهداف و آرمان آن جامعه که ممکن است دموکراسی نباشد ! در تضاد ومانع پویائی جامعه باشند،حذف آنها از صحنه ی اجتماع یک حرکت به جا و درست و هماهنگ با ذات آن جامعه می باشد. از طرف دیگر، موضوع رهبران جنبش و ایدئولوژی جدید که توتالیتر خواهد بود مطرح است. استدلال محکمی برای اثبات توتالیتر بودن ایدئولوژی جدید وجود ندارد و همین طور برای اثبات عوام فریبی رهبران. اما این یک واقعیت است که ممکن است چنین اتفاقی حادث شود. سخن این است که همه ی جوامعی که این ویژگی ها را دارند، نباید با یک دید نگریست.
همچنین، توتالیتر بودن یک ایدئولوژی چگونه قابل بررسی و اثبات است؟ و چه تعریفی از آن وجود دارد؟ این که اکثریت مردم یک جامعه به سمت یک ایدئولوژی واحد گرایش پیدا می کنند و از تکثر در این زمینه دور می شوند، تنها دلیل برای اثبات توتالیتر بودن آن است؟! اگر با دید مخصوص به این نظر اسلام را بررسی کنیم، آن هم یک ایدئولوژی توتالیتر محسوب می شود و انقلاب اسلامی هم یک جنبش توتالیتری که در یک جامعه ی توده ای اتفاق افتاد! اما تفاوت انقلاب اسلامی با جنبش نازیسم چیست؟
این که یک جامعه به سمت وحدت حرکت کند و از کثرت دور شود امری مطلوب و یک ارزش است، نه یک ضد ارزش آن گونه که در نظریه ی جامعه ی توده وار مطرح می گردد. لیکن، وحدت حول چه محوری؟ اهمیت موضوع در این نکته نهفته است و میزان برای تشخیص حق از باطل همین است. وحدت حول محور ولایت و یکی شدن برای اقامه ی حق که لاجرم با پس زدن باطل و نفی آن همراه است. اینجا تفاوت میان انقلاب اسلامی و هر جنبش حق طلب دیگر با نازیسم یا هر حرکت باطل دیگر نمایان می شود.
ملکوتیان، مصطفی، سیری در نظریه های انقلاب، نشر قومس، 1372
فرزانه یزدانی
Johnette